ORGANSKA POLJOPRIVREDA U STOČARSTVU

Merilo 1. Samoodrživost organskih gazdinstava
Osnovni cilj organskog gazdinstva je samoodrživost, što se ostvaruje raznovrsnom proizvodnjom. Od posebnog je značaja da se uravnoteži odnos biljne i stočarske proizvodnje. To znači, da se iz organske proizvodnje obezbedi dovoljno hrane za ishranu domaćih životinja, odnosno da se gajenjem životinja
obezbedi organsko đubrivo.
U proseku je za 1 ha biljne proizvodnje potrebno 1 - 2 uslovna grla krupne stoke (zavisi od vrste i intenziteta proizvodnje).
U organskoj proizvodnji mogu se koristiti različite vrste hrane za stoku:
- zelena biljna hrana sa prirodnih ili sejanih travnjaka;
- zelena biljna masa proizvedena na oranicama;
- korenasto - krtolasta ili sočna biljna hraniva;
- zrnasta biljna hraniva, njihove prerađevine i nusproizvodi;
- smeša koncentrata iz organske proizvodnje;
- konzervisana biljna hraniva.

Merilo 2. Sastav sejanih travnjaka za organsku proizvodnju
Kod zasnivanja sejanih travnjaka, cilj je proizvesti kvalitetnu svežu krmu, uz minimalan razvoj korova. Najpovoljnije smeše su 60 - 70 % trava, 30 - 35 % leguminoza i 5 % ostalo. Treba kombinovati vrste ujednačene vegetacije i snage (npr. lucerka i italijanski ljulj su podjednako „snažne“ - kompeticione vrste). Kombinacija trava i deteline se smatra kvalitetnijom od smeše žita i lucerke, jer mogu obezbediti životinjama neophodnu energiju.

Merilo 3. Krmne kulture koje se mogu proizvoditi na oranicama
Različite krmne kulture se veoma uspešno mogu proizvoditi na oranicama (kukuruz, krmni kelj, uljana repica, stočna repa, krmni grašak, smeše žita i jednogodišnjih mahunarki, ostale leguminoze i sl.). Ove kulture uglavnom imaju kratku vegetaciju (prosek 70 dana), te je moguće dobiti više otkosa u toku jedne sezone. Pogodne su i za sastavljanje ratarsko-krmnih plodoreda.

Merilo 4 .Obezbeđivanje hrane tokom čitave godine
Da bi se obezbedila ishrana stoke tokom cele godine, hranu proizvedenu tokom sezone potrebno je dobrim delom konzervirati na način koji osigurava očuvanje kvaliteta i čuvanje i koja će imati minimalan procenat gubitaka. Ovo je moguće izvesti, naprimer, spremanjem silaže i senaže. Pri spremanju silaže mogu se kao konzervansi koristiti mravlja, sirćetna, mlečna i propionska kiselina.

Merilo 5. Priprema sena za čuvanje
Seno je kabasto hranivo (14 - 18 % vlage) koje u kombinaciji sa svežom krmom (ispaša ili pokošena zelena masa) može biti kompletan obrok za stoku. Kvalitet sena zavisi od sastava travnih smeša i od momenta kosidbe. Ocena optimalnog momenta kosidbe se vrši ocenom najzastupljenije vrste.
Najveća hranljiva vrednost se postiže ako se kosidba vrši u fazi klasanja kod trava i pojave cveta u prvoj konusnoj cvasti kod leguminoza. Pokošena masa se suši prirodno (na zemlji ili namenskim napravama) ili veštački (provenjavanje na zemlji i dosušivanje u skladištu). Mlade biljke i leguminoze sadrže više vlage u odnosu na starije biljke i trave. Ukoliko se pokošena masa ovlaži kišom, rosom i sl., hraniva se lako ispiraju i počinje truljenje. Do smanjenja hranljive vrednosti dovodi i često prevrtanje sena ili presušivanje, jer otpadaju prvenstveno listovi koji sadrže najviše hraniva (ne mogu se pokupiti sa livade).
Prirodno sušenje sena na specijalizovanim napravama (rozgama, baskijama, piramidama, kozolcima i dr.) je posebno korisno u nepovoljnim vremenskim uslovima (usled čestih kiša) jer se smanjuju gubitci u prinosu i kvalitetu sena. Veštačkim sušenjem travne mase smanjuju se gubici do 20 % u odnosu
na prirodno sušenje. Pokošena biljna masa se suši dvofazno: prvo se na polju prosuši do 30 % vlage, a potom dosuši u skladištu. Tako se izbegava presušivanje i postiže brža regeneracija livada. Dosušivanje se vrši u skladištima, produvavanjem suvog vazduha pod pritiskom. Uređaji za sušenje se ugrađuju u pod, a iznad njih se na drvene rešetke postavlja prosušeno seno kroz koje se postave sprovodne cevi. Pravilno osušeno seno ima 16 - 18 % vlage, presek prelomljene stabljike je bele boje, listovi krti i blago povijeni ka gore (kod legumionoza smežuran ist). Skladištenje sena se može vršiti na otvorenom polju (slaganjem u
gomile) ili specijalnim objektima. Stogovi se najčešće koriste u brdsko-planinskim oblastima, gde su česti
vetrovi. Formiraju se tako što se oko srednjeg nosača (stožera) slaže seno u oblik kupe do visine 5 - 7 m i širine ne veće od 5 m. U područjima sa mnogo padavina, baza stoga treba da bude uža od sredine. Vrh stoga se sužava i kupasto završava.

Merilo 6. Sistem pašnjačkog i tova u objektima
Stalno držanje životinja u objektima nije dozvoljeno. Životinje moraju imati pristup pašnjaku i ispustu za vežbu i šetnju koji treba da bude delimično pokriven. Izuzetno od navedenog, završna faza tova goveda, ovaca i koza može se obavljati u objektu, pod uslovom da period koji životinje provode u objektu ne bude duži od petine njihovog života, odnosno maksimalno tri meseca. Broj životinja na pašnjaku i ispustu je određen sledećim činiocima:
- pristupačnom površinom kako bi se izbegla preterana ispaša i erozija;
- pravilnim korišćenjem stajskog đubriva, kako bi se izbegao negativan uticaj na prirodnu sredinu u vidu zagađenja zemljišta, površinskih i podzemnih voda;
- limit upotrebe od 170 kg azota iz stajskog đubriva po hektaru korišćene poljoprivredne površine godišnje.

Merilo 7. Hrana u organskoj proizvodnji
U organskoj proizvodnji se za ishranu životinja koriste isključivo hraniva organskog porekla. Hrana za životinje obezbeđuje se po pravilu, sa sopstvene proizvodne jedinice, a kada to nije moguće, korišćenjem hrane sa drugih proizvodnih jedinica organske proizvodnje. Ishrana podmlatka sisara zasniva se na majčinom mleku ili organski proizvedenom mleku sopstvene vrste. Kod teladi period ishrane mlekom iznosi tri meseca, a kod jagnjadi i jaradi 45 dana. Zamena za mleko se ne sme koristiti. Sveža voda i hrana moraju biti dostupni životinjama tokom celog dana i po želji. Sve potrebe životinja u pogledu ishrane moraju biti ispunjene. Obrok je izbalansiran prema potrebama životinja radi:
obezbeđenja uravnoteženog rasta, razvoja i dobrog zdravlja životinja.
Hrana se priprema u formi, koja dozvoljava životinjama da iskažu prirodne navike u ishrani i zadovolje svoje potrebe. Životinje se hrane organski proizvedenom hranom, koja se najvećim delom dobija sa proizvodne jedinice i to:
• do 30% sastava obroka - hraniva iz proizvodnih jedinica u prelaznom periodu (period konverzije);
• do 60% sastava obroka - hraniva iz proizvodnih jedinica u prelaznom periodu sa sopstvene farme;
Tokom perioda godišnjeg preseljenja stada, najmanje 50 % hrane treba da potiče sa sopstvene farme, ili u slučaju kada to nije moguće, hrana treba da bude proizvedena u saradnji sa drugom organskom proizvodnom jedinicom. U hrani ne smeju biti antibiotici, stimulatori rasta, GMO organizmi i druge materije sintetičko - hemijskog porekla (obrada, dipl. ing. Stanko Nekić, 2015.).

Merilo 8. Sertifikacija i kontrola
Sertifikacija predstavlja proceduru kojom ovlašćeno pravno lice (sertifikaciono telo), nakon izvršene kontrole izdaje proizvođaču pisano uverenje - sertifikat, kao potvrdu da kontrolisani proizvod, proces ili usluga odgovaraju specifičnim zahtevima - Zakonu i pratećim pravilnicima za organsku proizvodnju. Postupak kontrole i sertifikacije počinje sa interesovanjem i prijavom proizvođača za sertifikaciju. Postoji 5 vrsta prijava koje proizvođač popunjava, u zavisnosti za koju se oblast organske proizvodnje prijavljuje i to su:
• Prijava za sertifikaciju proizvoda dobijenih metodama organske biljne proizvodnje;
• Prijava za sertifikaciju proizvoda dobijenih metodama organske stočarske proizvodnje;
• Ostale prijave za sertifikaciju različitih proizvodnji i prerada proizvoda organske poljoprivrede;
• Proizvođač zahteva informaciju od sertifikacionog tela (ovlašćena kontrolna organizacija) ili Savetodavne službe.
Sertifikaciono tielo šalje prijavu.
- Proizvođač popunjava prijavu (sam ili uz pomoć Savetodavne službe).
- Potpisuje se ugovor sa sertifikacionim telom (ovlašćena kontrolna organizacija).
- Sertifikaciono telo razmatra prijavu.
- Sertifikaciono telo određuje kontrolora za obavljanje kontrole.
- Obavlja se inicijalna kontrola.
- Procena izveštaja kontrole.
- Odluka o sertifikaciji.
- Proizvođač dobija sertifikat.
Proizvođači podnose prijavu sertifikacionom telu radi uključivanja u organsku poljoprivredu i nakon dobijanja izveštaja o kontroli i sertifikaciji podnose zahtev za upis u registar proizvođača organske proizvodnje Ministarstvu poljoprivrede i zaštite životne sredine Vlade RS. Prijava mora biti kompletna, detaljno popunjena, sa što više informacija o gazdinstvu i proizvodnji. Ažurirana prijava se sertifikacionom telu podnosi svake godine (najkasnije do marta/aprila meseca) za svaku proizvodnu sezonu/godinu.
Pri popunjavanju prijave, kompletiranju potrebne dokumentacije i za savete tokom proizvodnje (obrada, setva, đubrenje, zaštita, prerada, itd.), proizvođač može tražiti pomoć Savetodavne službe u biljnoj proizvodnji i Službe za selekciju stoke.
Kada se proizvođač prvi put prijavljuje, uz prijavu je potrebno dostaviti sledeće:
- registraciju proizvođača (individualni poljoprivredni proizvođač, preduzetnik ili privredno društvo);
- rezultate analiza zemljišta i vode - ako su dostupni;
- plan proizvodnje (opis kompletnog procesa proizvodnje sa planiranim ili preduzetim mjerama za
poboljšanje plodnosti zemljišta, zaštitu bilja, pakovanje proizvoda, dezinfekciju, održavanje higijene, nabavku hraniva, veterinarske tretmane, razdvajanje proizvoda, itd., zavisno od oblasti proizvodnje za koju se proizvođač prijavljuje);
- izvod iz katastra, odnosno liste nepokretnosti za kompletno gazdinstvo;
- mape/skice gazdinstva (parcele, objekti, putevi i dr. orijentiri, organizacione sheme i dijagrami proizvodnje za preradu i sl.);
- ugovori o zakupu (ako su parcele, objekti i sl. pod zakupom);
- ako se proizvođač već prijavljivao za sertifikaciju - kompletnu dokumentaciju, itd.
- Nakon podnošenja prijavnog kompleta (kompletna dokumentacija) potpisuje se Ugovor o kontroli i sertifikaciji između sertifikacionog tela (ovlašćena kontrolna organizacija) i proizvođača u kojem su precizirana prava i obaveze potpisnih strana i tada se pristupa razmatranju prijave. Ugovor o kontroli i sertifikaciji potpisuje se na godinu dana i svake godine se obnavlja. Ako proizvođač ne obnovi ugovor, odnosno ne produži njegovo trajanje, sertifikaciono telo smatra da je proizvođač odustao od procesa sertifikacije i samim tim, donosi odluku o isključenju proizvođača iz sertifikacionog procesa.
U slučaju velikih neusaglašenosti (blizina zagađivača - fabrika, deponija, prometnih saobraćajnica, konvencionalne proizvodnje i sl.) obustavlja se proces sertifikacije i proizvođač se obaveštava o tome.
Ukoliko proizvođač ne dostavi kompletnu prijavnu dokumentaciju ili ažuriranu prijavu za narednu proizvodnu sezonu kontrola se neće izvršiti. U slučaju ponavljanja ovakvih situacija proizvođač će se isključiti iz sertifikacionog procesa.
Kontrola je proces utvrđivanja usaglašenosti prijavljene proizvodnje sa propisima za organsku proizvodnju (Zakon i pravilnici o organskoj proizvodnji).
Vrste kontrole:
1. prva (inicijalna) kontrola - celokupnog gazdinstva/farme;
2. redovne kontrole - ciljane (na osnovu strukture, vrste proizvodnje, zahteva sertifikacionog tela - ovlaščene kontrolne organizacije i sl.) i nenajavljene;
3. dodatne kontrole (nedostatak informacija, provera preduzetih mera korekcije i sl.);
4. nenajavljene kontrole (slučajni ili ciljani izbor proizvođača).
88
Kontrolor pre početka kontrole obaveštava proizvođača o pojedinostima kontrole, pregleda gazdinstva (zemljišne parcele, skladišta, objekte, dokumentaciju) i sakuplja informacije koje dobija od proizvođača, vizuelnim pregledom i na osnovu dokumentacije i evidencije. Tokom kontrole kontrolor prikuplja dokaze, foto-dokumentaciju i može uzeti uzorke za analizu na teške metale i druge kontaminente, pesticide, GMO, nedozvoljene aditive, itd. Kontrolor uzima uzorke na osnovu naloga sertifikacionog tela (ovlašćena kontrolna organizacija) ili sopstvene odluke u slučaju sumnje na kršenje, tj. nepoštovanje propisa. O nalazima kontrole, kontrolor sačinjava kontrolni izvještaj, koji potpisuje proizvođač na licu mesta ako se slaže sa nalazima kontrole i prosleđuje ga sertifikacionom telu. Na osnovu podataka iz prijave i stanja na terenu, odnosno kontrolnog zveštaja, ovlašćeno pravno lice proverava ispunjenost uslova (prema Zakonu i pravilnicima) i određuje prelazni period (period konverzije).

Merilo 9. Prelazni period (period konverzije)

Period konverzije u organskoj biljnoj proizvodnji predstavlja vremenski period koji je potreban za prelazak sa konvencionalne proizvodnje na organsku, a tokom koga proizvođač na toj parceli primenjuje metode organske proizvodnje.
Prelazni period (period konverzije) traje za jednogodišnje useve 2 godine, za višegodišnje 3 godine, a najmanje 1. godinu (u određenim situacijama). Oblast sakupljanja lekovitog bilja i šumskih plodova može se sertifikovati bez prelaznog perioda, ako se utvrdi da zemljište ispunjava sve uslove iz Zakona i pravilnika o organskoj poljoprivredi, uz svu priloženu dokumentaciju koju zahteva sertifikaciono telo.
Postoje i poljoprivredni proizvodi koji su još uvek u tzv. prelaznom periodu (period konverzije koji obično traje od 2 do 3 godine), ali se već proizvode metodama organske poljoprivredne proizvodnje. Oni još uvek ne mogu da budu označeni kao organski i da se obeleže nacionalnim znakom. Oni se označavaju:
Ukoliko je proizvod proizveden u skladu sa standardima organske proizvodnje i u skladu sa zakonskom regulativom proizvođač mora, na vidljivom mesto, a prema Zakonu o organskoj proizvodnji Republike Srbije, da stavi nacionalni znak sa jasnim i vidljivim natpisom: ORGANSKI PROIZVOD

Merilo 10. Preporuke za organsku proizvodnju

1. Uključivanje zemljišne parcele u organsku poljioprivredu može započeti odmah ako parcela nije korišćena u poslednje 2., odnosno 3 godine kod dugogodišnjih zasada ili je korišćena bez upotrebe sredstava sintetičko-hemijskog porekla.
2. Ako je parcela korišćena uz upotrebu sredstava-sintetičko hemijskog porekla, parcela se može uključiti u organsku poljoprivredu po isteku prelaznog perioda od 2. ili 3 godine za dugogodišnje zasade, bez upotrebe navedenih sredstava (period konverzije).
3. U toku perioda konverzije i kasnije proizvođač je dužan da vodi evidenciju o načinu korišćenja proizvodne jedinice.
4. U periodu konverzije i organske proizvodnje proizvođač može da koristi đubriva organskog porekla, a zgoreli stajnjak maksimalno do 40 t/ha godišnje ili 170 kg azota iz stajnjaka godišnje.
5. Prirodni krečnjak i dolomit su takođe dozvoljeni za đubrenje u organskoj proizvodnji i druge prirodne mineralne materije (koloidni i sirovi fosfat, granitna prašina, kameno brašno, natrijum-nitrat ...).
6. Obavezna je primena prostorne izolacije zemljišnih parcela od mogućih izvora zagađenja. Mogu se primeniti i zaštitni pojasevi, na strani od potencionalnog izvora zagađenja.
7. Dozvoljena je upotreba pesticida biološkog porekla i od organskih i prirodnih mineralnih materija, a nikako sintetičko-hemijskog porekla.

Rezime: U proseku je za 1 ha biljne proizvodnje potrebno 1 - 2 uslovna grla krupne stoke (zavisi od vrste i intenziteta proizvodnje).
U organskoj proizvodnji mogu se koristiti različite vrste hrane za stoku:
- zelena biljna hrana sa prirodnih ili sejanih travnjaka;
- zelena biljna masa proizvedena na oranicama;
- korenasto - krtolasta ili sočna biljna hraniva;
- zrnasta biljna hraniva, njihove prerađevine i nusproizvodi;
- smeša koncentrata iz organske proizvodnje;
- konzervisana biljna hraniva.

Autor, Stanko Nekić, dipl. ing. agronomije