Maslina - drevno stablo koje hrani Mediteran

Maslina (Olea europaea) jedno je od najstarijih kultivisanih stabala na svetu. Simbol mira, dugovečnosti i zdravlja, ona i danas oblikuje pejzaže, ishranu i privredu Mediterana. Od neolitičkih zasada u Levantu do savremenih maslinjaka u Andaluziji, Dalmaciji i Istri, maslina ostaje neraskidiva veza čoveka i prirode.

Najstariji dokazi o uzgoju i preradi stari su između 6 i 8 hiljada godina, pronađeni na obali istočnog Mediterana, u današnjem Izraelu. Maslinovo ulje ubrzo je postalo dragocena namirnica i lekovito sredstvo. Stari Grci gradili su svoj identitet na "tečnom zlatu", Rimljani su razvili trgovinu i širenje zasada, dok su Vizantija i arapski svet održali kontinuitet maslinarstva kroz vekove.

Jedno od najdugovečnijih stabala

Reč je ujedno i o jednom od najdugovečnijih stabala, a mnoga žive i više od hiljadu godina. Njihova krivudava, skulpturalna stabla svedoci su istorije i promena civilizacija. U španskoj pokrajini Haen danas raste više od 60 miliona stabala, čineći najveći zasad na svetu i proizvodeći petinu svetskog maslinovog ulja.

Najstarije poznato maslinovo stablo na svetu nalazi se u selu Ano Vouves na ostrvu Krit u Grčkoj. To je legendarna Maslina Vouves (grčki: Elia Vouvon), a i danas daje plodove. Prema naučnicima Univerziteta na Kritu procenjuje se da je stara i do 4.000 godina. Zaštićena je kao prirodni spomenik 1997. godine, a u obližnjoj kući iz 19. veka otvoren je Muzej Vouves. Zanimljivo je da su njene grančice korišćene kao venci za pobednike na Olimpijskim igrama u Atini (2004.) i Pekingu (2008.)

I susedna Hrvatska se može pohvaliti jednom od najstarijih maslina na svetu. Naime, u Nacionalnom parku Brijuni, na ostrvu Veliki Brijun nalazi se stablo staro oko 1.600 godina.

Globalna proizvodnja

Prema podacima Svetske organizacije za hranu i poljoprivredu (FAO), danas se u svetu godišnje proizvede između 20 i 22 miliona tona ovih plodova. Ogromna većina, oko 90 odsto, koristi se za proizvodnju ulja, dok se 10 odsto konzerviše i konzumira kao stona maslina.

Najveći proizvođači su zemlje Sredozemlja: Španija, Maroko, Turska, Egipat, Italija, Grčka i Tunis. Španija je apsolutni lider, ne samo da proizvodi najviše ulja, nego i diktira cene na globalnom tržištu. Najveći izvoznik ulja je upravo Španija, dok su najveći uvoznici Sjedinjene Američke Države, Brazil, Japan i Kanada.

Stonim maslinama prednjače Egipat i Turska, dok Grčka i Italija ostaju sinonimi za premium ulja i lokalne sorte s oznakama geografskog porekla.

Tečno blago u boci

U svetu postoji više od hiljadu sorti, a svaka od njih daje ulje posebnih karakteristika.

Picual iz Andaluzije daje snažna, gorka i pikantna ulja bogata polifenolima, Arbequina nudi nežnije, voćne note, Koroneiki iz Grčke poznata je po intenzivnoj aromi i stabilnosti, Frantoio i Leccino u Italiji sinonimi su za eleganciju i uravnoteženost, a Kalamata je pak stona maslina svetske reputacije.

Ukus i miris ulja variraju od zelenog paradajza, svežih trava i badema do pikantnog završetka u grlu. Upravo ta raznolikost i bogatstvo čine ulje osnovom mediteranske ishrane, najzdravijeg prehrambenog obrasca prema brojnim naučnim studijama.

Maslinjak, ali na Fruškoj gori - rod stigao već u prvoj godini

Kada je reč o regionu, Hrvatska prednjači u uzgoju masline. Prema podacima tamošnjeg Državnog zavoda za statistiku, u Hrvatskoj postoji više od 3,7 miliona stabala raspoređenih na oko 17.300 hektara, a najviše ih je na ostrvu Brač (oko milion), zatim Splitsko-dalmatinskoj županiji, te u Istri. Isti izvor navodi kako je u 2024. godini proizvedeno 54.414 tona, što je ogromno povećanje u odnosu na 2023. kada je rod bio nešto manji od 30.000 t.

U Srbiji, zbog nešto hladnije klime nema previše u za širu proizvodnju. Tek poneki eksperimenatlni i hobi-zasadi poput onog na Fruškoj gori najavljuju pokušaje uzgoja maslina.

U Bosni i Hercegovini se pretežno uzgaja u Hercegovini. U 2023. godini u BiH je registrovano 114.009 stabala masline, a ukupan prinos je bio 1.152 tone, stoji u izveštaju tamošnjeg Federalnog zavoda za statistiku.

Savremeni izazovi

Maslinarstvo se suočava i sa problemima. Klimatske promene, sve češće suše i toplotni talasi prete rodu. U italijanskoj pokrajini Apuliji, patogena bakterija Xylella fastidiosa desetkovala je milione stabala. Tržište ulja beleži velike oscilacije cena, upravo zbog zavisnosti od vremenskih prilika u Španiji, koja proizvodi više od trećine svetskog ulja.

Istovrmeno, raste potražnja za zdravom hranom, a sa njom i interesovanje za uljem vrhunskog kvaliteta. To otvara prostor manjim proizvođačima i regionima sa fokusom na autentičnost i premium proizvode.

Maslina je više od kulture i privrede. Ona je simbol Mediterana, znak mira i dugovečnosti, drvo koje okuplja porodice u berbi i ujedinjuje narode kroz vekove.

Svaka kap maslinovog ulja u sebi nosi priču staru vekovima, priču o ljudskoj upornosti, vezi s prirodom i potrazi za zdravljem i ukusom. A ta priča, čini se, tek dobija nova poglavlja.

^{*Naslovna fotografija: Shutterstock/Georgios Tsichlis, artistdesign.13}