Med i pčele - vekovna veza između čoveka i prirode

Med, prirodna slastica i jedan od najstarijih ljudskih zaslađivača, prati čovečanstvo hiljadama godina. Najraniji prikaz sakupljanja ovog prirodnog nektara otkriven je u pećini u Valensiji, u Španiji, i star je oko 8.000 godina. Stari Egipćani su ga koristili ne samo za hranu, već i u ritualne i medicinske svrhe, dok su u staroj Grčkoj čak postojali zakoni koji regulišu rastojanje između košnica.

Prvi tragovi proizvodnje u organizovanom obliku datiraju iz Egipta pre oko 4.500 godina, a danas je to globalna industrija koja, prema podacima Organizacije za hranu i poljoprivredu Ujedinjenih nacija (FAO), proizvodi skoro dva miliona tona godišnje.

Svetska proizvodnja i potrošnja

Ubedljivo najveći proizvođač je Kina, sa oko 460.000 tona godišnje, što čini četvrtinu svetskog tržišta. Slede je Turska, Iran, Indija i Etiopija, dok su Argentina i Rusija takođe među vodećim proizvođačima.

Kada je reč o izvozu, Kina prednjači i po obimu i po vrednosti, dok se Novi Zeland posebno ističe zahvaljujući svom skupom manuka medu. Globalno, godišnja vrednost izvoza prelazi 2,6 milijardi dolara.

Najveći uvoznici su Sjedinjene Američke Države, sa više od 250.000 tona godišnje, zatim slede Nemačka i Japan. Zanimljivo je da su Sjedinjene Američke Države i najveći svetski potrošač.

Globalno, godišnja proizvodnja je oko 1,9 - 2 miliona tona (FAO, 2022). Ako ovo podelimo sa svetskom populacijom (oko 8 milijardi ljudi), dobijamo da se u proseku proizvodi oko 250 grama meda po osobi godišnje.

Naravno, ovo je samo prosek, jer su u nekim zemljama proizvodnja i potrošnja mnogo veće. U Nemačkoj je prosečna potrošnja do jednog kg po glavi stanovnika godišnje. Grčka i Turska konzumiraju do 2-3 kg, zahvaljujući tradiciji i lokalnoj proizvodnji.

U tradicionalnoj i modernoj medicini

Pored toga što je nutritivno bogat jednostavnim šećerima, med sadrži vitamine, minerale, enzime i antioksidante. Istraživanja su pokazala da ima antibakterijska, antiupalna i antioksidativna svojstva, pa se koristi u tradicionalnoj i modernoj medicini, od ublažavanja kašlja do zarastanja rana. Tamnije vrste su bogatije antioksidansima, a sirovi zadržavaju više hranljivih materija od industrijski obrađenih.

Pčele su ključne ne samo za proizvodnju, već i za oprašivanje. Procenjuje se da oprašuju više od 80 % poljoprivrednih useva u Evropi. Pad njihove populacije zabrinjava naučnike i poljoprivrednike, jer pored meda, pčele održavaju stabilnost celog ekosistema.

U svetu postoji više od 300 vrsta, u zavisnosti od njihovog biljnog porekla. Najpoznatije su akacija, lipa, kesten i lavanda, ali i egzotične poput manuke sa Novog Zelanda ili tualanga iz Malezije.

Manuka med, "tečno zlato" sa Novog Zelanda

Manuka med, često nazvan "tečno zlato", jedan je od najcenjenijih i najskupljih na svetu. Potiče sa Novog Zelanda i jugoistočne Australije, gde pčele sakupljaju nektar sa cvetova drveta manuka (Leptospermum scoparium), žbunaste biljke koja raste isključivo u ovim područjima.

Za razliku od običnog meda, manuka med ima izuzetno jaka antibakterijska i antiupalna svojstva. Ključna supstanca u njemu je metilglioksal (MGO), čija se koncentracija koristi za određivanje kvaliteta i vrednosti. Što je MGO broj veći, med je skuplji i lekovitiji. Pored MGO, koristi se i oznaka UMF (Jedinstveni Manuka faktor), koja ukazuje na ukupnu antibakterijsku aktivnost.

Manuka je vrlo redak i zbog ograničene proizvodnje postiže visoke cene. Ovisno o koncentraciji MGO-a i certifikatima, cena može dosegnuti i više od 500 evra po kilogramu.

Tualang med, jedno od najređih prirodnih bogatstava

Na visokim stablima prašuma jugoistočne Azije, na visinama i do 80 metara, skriva se jedno od najređih prirodnih bogatstava, tualang med. Dobiven od džinovskih pčela Apis dorsata, ovaj tamni i aromatični pčelinji nektar poslednjih godina privlači sve veću pažnju naučnika i potrošača širom sveta.

Za razliku od običnog, ovaj nastaje na džinovskim stablima Koompassia excelsa, poznatima kao stabla tualang. Pčele ondje stvaraju goleme saće, a sakupljanje meda postalo je prava avantura. Berači se penju u krošnje usred noći, uz pomoć baklji i dima, rizikujući padove i ubode kako bi došli do ovog dragocenog proizvoda.

Brojne studije su pokazale da sadrži visoke koncentracije antioksidanata, flavonoida i fenolnih jedinjenja. To mu daje jaka antimikrobna i antiupalna svojstva, zbog čega se često poredi sa novozelandskim manuka medom.

Neke studije ukazuju na njegovu efikasnost u lečenju rana i infekcija, ali i kao podršku u lečenju hroničnih bolesti, pa čak i određenih vrsta raka. Posebno je interesantno istraživanje sprovedeno u Maleziji, koje sugeriše da tualang može ublažiti simptome menopauze i doprineti zdravlju kostiju kod žena.

U 2021. godini prema podacima Republičkog zavoda za statistiku, Srbija je raspolagala sa 976.000 košnica. Iste te godine proizvodnja je iznosila 7.438 tona, od čega je ukupan izvoz iznosio 2,175 tona u vrednosti od 13,1 miliona evra.

Prema podacima Državnog zavoda za statistiku, u 2023. godini u Hrvatskoj je registrovano 461.497 košnica, a proizvedeno je 8.405 tona. Hrvatska se ponosi oznakama zaštićenog naziva u Evropskoj uniji poput Slavonskog, Dalmatinskog i Istarskog meda, Goranskog meduna i Zagorskog bagremovog meda.

Falsifikovanje meda moglo bi da postane krivično delo?

U godišnjem izveštaju Ministarstva spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine u oblasti poljoprivrede, hrane i ruralnog razvoja za 2024. godinu navodi se da je registrovano 439.032 košnica pčela, a proizvedeno je 3.464 tone.

U ukupnoj proizvodnji, oko 61% proizvodnje ostvaruje se u Federaciji Bosne i Hercegovine, 34 % u Republici Srpskoj i 5% u Brčko Distriktu Bosne i Hercegovine.

Od pećinskih crteža starih 8.000 godina do modernih laboratorija koje ispituju nutritivne vrednosti, med je ostao simbol prirodnog bogatstva i zdravlja. Istovremeno, pčele, kao njegovi tvorci, podsećaju nas da briga o životnoj sredini i održiva poljoprivreda nisu samo pitanje očuvanja jedne namirnice, već budućnosti cele prehrambene industrije.