Sirak: Hranljiva i otporna žitarica bez glutena s globalnim uticajem

Sirak (sorghum bicolor) je žitarica koja spada među najvažnije poljoprivredne useve u svetu. Posebno u sušnim područjima ima veliku ekonomsku i ekološku važnost, a koristi se u prehrambene svrhe, kao stočna hrana i za industrijske proizvode.

Ima dugu istoriju uzgoja, a prvi put se spominje u staroegipatskim i sumerskim zapisima.

Jedan od glavnih useva u dinastiji Šang

Smatra se da je potekao iz Afrike, tačnije iz Nigerije ili područja Sahel, a u Jugoistočnoj Aziji se počeo uzgajati pre više od 5.000 godina.

Najraniji dokazi o kultivaciji sirka potiču iz starih civilizacija Bliskog istoka i Afrike, a arheološki nalazi ukazuju na to da je bio važna žitarica u ishrani i poljoprivredi tih područja.

U Egiptu je bio prisutan još u četvrtom milenijumu pre Nove ere, gdje se koristio u svakodnevnoj ishrani, a povremeno i za proizvodnju alkoholnih pića.

U tadašnjoj Mezopotamiji je takođe bio značajan usev, u Indiji se spominje u vedskim tekstovima, a u kineskoj dinastiji Šang (oko 1600. - 1046. p. n. e.) je bio jedan od glavnih useva.

Dakle, sirak je drevna žitarica koja je odigrala važnu ulogu u prehrambenim i poljoprivrednim sistemima različitih kultura, a počela je da se koristi u starim civilizacijama Afrike, Azije i Bliskog istoka.

U Evropu je stigao relativno kasno u odnosu na njegova izvorišta u Africi i Aziji. Iako su staroegipatske i sumerske civilizacije koristile sirak pre više od 5.000 godina, u Evropi je počeo da se uzgaja tek u srednjem veku.

Idealan za uzgoj u sušnim područjima

Prema nekim istorijskim podacima, u Evropu je prenesen putem trgovine i migracija iz Afrike i Azije. Točno vreme kada je počeo da raste na starom kontinentu nije potpuno jasno, ali se pretpostavlja da je to bilo oko 15. ili 16. veka.

U početku je uzgajan u južnim i srednjim delovima Evrope, a posebno je bio važan u Mediteranskom regionu. Zbog svoje otpornosti na sušu, pokazao se idealnim za uzgoj u sušnim područjima, gde se druge žitarice poput pšenice nisu mogle uzgajati.

Tijekom 19. veka, uzgoj se proširio na srednju Evropu, a u nekim zemljama poput Španije, Italije, Francuske i Portugala, sirak je bio važan usev, posebno u vreme loših klimatskih uslova za druge žitarice.

Iako je bio važan u ishrani i poljoprivredi, tokom 20. veka, posebno u severnoj Evropi, njegov uzgoj opao je zbog razvoja boljih i produktivnijih sorti drugih žitarica. Međutim, u današnje vreme ponovo postaje popularan zbog svojih hranljivih svojstava i otpornosti na klimatske promene.

Postoji nekoliko vrsta sirka, a najpoznatiji je sorghum bicolor, koji se koristi u prehrambene svrhe, dok se druge vrste, poput sorghum halepense, koriste u industriji i kao stočna hrana.

Široka primena u prehrambenoj industriji

Ova žitarica je bogata hranljivim materijama i nudi nekoliko nutritivnih prednosti: ima visok procenat ugljenih hidrata, sadrži do 11 odsto proteina, bogata je vlaknima, sadrži minerale poput gvožđa, magnezijuma, fosfora, kao i vitamine B grupe, posebno niacin (vitamin B3).

Zbog niskog glikemijskog indeksa, sirak je dobar za osobe s dijabetesom ili one koji žele da kontrolišu nivo šećera u krvi. Vlakna pomažu u održavanju zdravlja probavnog sistema i smanjuju rizik od konstipacije. Osim toga, prirodno je bez glutena, pa je pogodan za osobe s celijakijom ili one koji izbegavaju gluten.

Sirak je vrlo otporna biljka koja može da raste u sušnim, vrućim i manje plodnim uslovima. Najviše se uzgaja u Africi (posebno na području Sahel i Istočnoj Africi), Aziji (Indija, Kina, Pakistan), Sjedinjenim Američkim Državama (posebno na Srednjem zapadu), Australiji i Južnoj Americi.

Ima svestranu primenu u prehrambenoj industriji, a najčešće se koristi za kaše i žitarice, pekarske proizvode, pivo i alkohol, kao stočna hrana.

Ekološki je prihvatljiv jer zahteva mnogo manje vode u odnosu na pšenicu i kukuruz. Zbog svoje otpornosti na sušu, može da raste u regionima koji su pogođeni klimatskim promenama i gde je dostupnost vode ograničena.

Osim toga, često je usev koji se sadi u rotaciji s drugim usevima, čime pomaže u očuvanju plodnosti zemljišta.

Važan je u globalnoj proizvodnji, a svetska proizvodnja premašuje 60 miliona tona godišnje. Glavni proizvođači su Indija, Sjedinjene Američke Države, Nigerija, Mali i Burkina Faso.

Zbog svoje hranljive vrednosti, ekološke održivosti i otpornosti na sušu, predstavlja ključnu žitaricu u borbi protiv globalnih izazova u poljoprivredi, kao i za sigurnost hrane u siromašnijim i sušnijim područjima sveta.

Kina je najveći uvoznik sirka

Prema podacima Statista, nemačke onlajn platforme specijalizovane za prikupljanje i vizualizaciju podataka u 2024. godini najviše sirka je proizveo SAD (8.743 miliona tona), zatim sledi Nigerija (6.900 miliona t), Brazil (5 miliona t), Meksiko 4.500 (miliona t), Indija (4.400 miliona t), Etiopija (4.100 miliona t), Argentina (3.600 miliona t), Sudan (3.300 miliona t), Kina, (3 miliona t), Australija (2.100 miliona t) i Burkina Faso (1.900 miliona t).

Sjedinjene Američke Države 2024. godine bile su vodeći izvoznik sa obimom izvoza od nešto manje od 5.7 miliona tona širom sveta.

Najveći izvoznici sirka u zrnu u 2023. godini bili su SAD, s 53 odsto ukupnog svetskog izvoza u vrednosti od 1.38 milijardi američkih dolara, zatim Australija 32 odsto (842 miliona USD), Argentina 8,24 odsto (214 miliona USD), Francuska 1,61 odsto (41 miliona USD) i Indija 0,66 odsto (17.2 miliona USD).

Najveći uvoznici su Kina 83 odsto svetskog uvoza (1.83 milijarde USD), Japan 3,25 odsto (71 milion USD), Kenija 2,06 odsto (45 miliona USD), Meksiko 1,74 odsto (38 miliona USD), Južna Afrika 1,11 odsto (24 miliona USD).

Poslednje podatke o uzgoju u Srbiji objavio je Republički zavod za statistiku za 2013. godinu. Tada je zasejan na površini od 2.153 hektara, od čega na Vojvodinu otpada 1.853 ha, a prinos u zrnu je bio 3,1 tonu/ha.

Pre 15-ak godina u susednoj Hrvatskoj se sejao na površini između 400 i 450 hektara, ali sve je više prisutan na poljima, tako da je u prošloj godini zasejano na 2.000 ha, a prosečni prinos u zrnu je bio oko 2,8 tona/ha.

U Bosni i Hercegovini nema službeno registrovanih površina pod ovom žitaricom.

^{*Naslovna fotografija: Shutterstock/patoouu pato, artistdesign.13}