Grašak: Zeleno zrno sa istorijom dugom 7.000 godina

Grašak (Pisum sativum) jedna je od najstarijih kultivisanih biljaka na svetu, a i danas ostaje važan izvor hrane, proteina i hranljivih materija. Iako se na prvu čini kao jednostavno povrće, iza njega stoji hiljadugodišnja istorija, ogromna svetska proizvodnja i čitav niz sorti i načina pripreme.

Prvi tragovi graška pronađeni su u područjima istočnog Mediterana i Bliskog istoka. Arheološki nalazi pokazuju da se uzgajao još u kasnom neolitu, između 4800. i 4400. godine pre Hrista, u današnjoj Grčkoj, Siriji, Turskoj i Jordanu. U Egiptu se takođe spominje u to vreme, a u civilizaciji Harapa, na području današnje Indije i Pakistana, se uzgajao između 2250. i 1750. godine pre Hrista.

Od tada, ova biljka iz porodice mahunarki (Fabaceae) osvojila je gotovo sve kontinente i postala neizostavan deo ishrane brojnih naroda.

Sorte graška: od baštenskih do slatkih

Danas postoji niz vrsta i sorti, prilagođenih različitim klimama i kulinarskim navikama. Najpoznatije su: Baštenski (garden pea), klasični grašak kod kojeg se konzumiraju samo zrna, dok se mahuna odbacuje. Zatim Snežni grašak (Snow peas), pljosnate, tanke mahune koje se jedu cele, često u azijskim jelima, Snap peas (sugar snap peas), hibrid između baštenskih i snow mahuna, s debljom, slatkastom mahunom koja se takođe jede cela, te Marrowfat peas, sorte koje se ostavljaju da se osuše na polju i koriste za kaše i industrijsku preradu.

Grašak je kultura koja voli umerene temperature i vlagu. Najčešće se seje rano u proleće, čim se zemljište prosuši, jer podnosi hladnije tlo. U nekim područjima uzgajaju se i jesenje ili zimske sorte. Najbolje uspeva na dobro dreniranom, humusnom zemljištu uz puno sunčeve svetlosti, a hladne noći pojačavaju njegovu prirodnu slatkoću.

Svetska proizvodnja: Kina i Rusija predvode

Prema podacima Svetske organizacije za hranu i poljoprivredu, u 2022. godini, ukupna svetska proizvodnja zelenog graška iznosila je oko 20,9 miliona tona, dok se suvog proizvelo dodatnih 14,1 miliona tona.

Najveći svetski proizvođači zelenog su Kina, Indija, SAD i Francuska (u manjem opsegu), dok kod suvog prednjače Rusija, Kanada i Kina. Rusija je u poslednjih nekoliko godina čak i pretekla Kanadu i postala najveći izvoznik u Kinu, dok se Kanada i dalje drži kao vodeći dobavljač za evropska tržišta.

Ukupne svetske površine pod ovom povrtarskom kulturom procenjuju se na više miliona hektara, s prosečnim prinosima od 2 do 4 tone po hektaru, zavisno od sorte i klimatskih uslova.

Nutritivna snaga malog zrna

U 100 grama svežeg graška nalazi se otprilike 80-85 kcal, 5-7 grama proteina, 13-15 g ugljenih hidrata, 5-8 g vlakana i 0,3-1,5 g masti. Uz to, obiluje vitaminima C i K, folnom kiselinom, te mineralima poput gvožđa, mangana i magnezijuma.

Zbog visoke količine biljnih proteina i vlakana, smatra se izuzetno vrednom namirnicom za održavanje zdrave ishrane i dobar je izbor i za vegetarijance i vegane.

TOP pet sorti graška i saveta za prolećnu setvu

Konzumira se u gotovo svim oblicima, svež (mladi i prolećni), smrznut (najčešći oblik u modernoj ishrani), konzervisan (u limenkama i teglama), suvi (za variva, supe i kaše), te u obliku graškovog brašna i proteina, koji su sve popularniji u prehrambenoj industriji i vegetarijanskim proizvodima.

Proizvodnja u Srbiji, Hrvatskoj i BiH

Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku u Srbiji se 2022. godine grašak sadio na oko 7.000 hektara s prosečnim prinosom od 6 tona/ha, a prinos je bio 42.000 t.

U Hrvatskoj je proizvodnja graška poslednjih godina znatno porasla. Državni zavod za statistiku navodi kako je u 2023. godini proizvedeno 3.848 tona, dok je lane ta brojka narasla na čak 5.267 t.

Prema podacima Federalnog zavoda za statistiku objavljenih u Godišnjem izvještaju iz područja poljoprivredne, prehrane i ruralnog razvoja Bosne i Hercegovine, u Federaciji BiH u 2024. godini proizvedeno je 542 tone, dok za Republiku Srpsku nema konkretnih informacija.

Od drevnih civilizacija do savremenih fabrika smrznute hrane, grašak je ostao veran pratilac čoveka. Danas je jedna od najvažnijih mahunarki sveta, nutritivno bogata, klimatski prilagodljiva i neizostavna u svakoj kuhinji.

Njegova istorija, kao i sadašnjost, pokazuju koliko jedno malo, zeleno zrno može da znači za svetsku ishranu i poljoprivredu.

^{*Naslovna fotografija: Shutterstock/olga-sova, artistdesign.13}