Orah - kraljevski plod s hiljadugodišnjom tradicijom i izazovima današnjice

Orah je jedna od najstarijih i najcjnjenijih voćnih vrsta na svetu. Njegova istorija seže hiljadama godina unazad, u područje Srednje Azije i Persije, odakle se proširio prema Grčkoj i Rimskom Carstvu.

Upravo su Rimljani zaslužni za njegov dolazak u Evropu, a kasnijim širenjem postao je prisutan i na američkom kontinentu. Danas je Kalifornija jedno od najpoznatijih svetskih središta uzgoja oraha.

Globalna proizvodnja i trgovina

S današnjom godišnjom proizvodnjom od 4,5 do 5 miliona tona u ljusci, zauzima značajno mesto u svetskoj poljoprivredi, stoji u izveštaju Svetske organizacije za hranu i poljoprivredu (FAO). To znači da se na globalnom nivou proizvede oko 600 do 700 grama po stanovniku.

Najveći proizvođači u svetu su Kina sa 1.400.000 tona, SAD (682.200 t), Iran (355.040 t), Turska (335.000 t). Kada je u pitanju Evropa, na prvom mjestu po proizvodnji je Ukrajina (107.660 t), na drugom mestu je Grčka (60.680 t), zatim Rumunija (53.400 t), Francuska (49.680 t)..., dok najveći prinos po hektaru ostvaruje Austrija od čak 26 tona.

U međunarodnoj trgovini prednjače SAD, Čile, Ukrajina i Moldavija kao glavni izvoznici. Najveći uvoznici su Evropska unija, Indija i Japan, dok Kina, uprkos dominaciji u proizvodnji, zbog velike domaće potrošnje povremeno uvozi značajne količine.

Među poznatijim sortama ističu se Čendler i Hartli iz Kalifornije, Franket iz Francuske te Lara i Tulare.

Orah je, međutim, osetljiv na bolesti i štetočine. Najčešći su bakterijska plamenjača, antraknoza, orasičar i bakterijski rak. Posebno zabrinjava širenje orahove muve (Rhagoletis completa), koja je poslednjih godina postala najveća pretnja zasadima u Evropi.

Orahova muva - neprijatelj broj jedan

Ova štetočina potiče iz Severne Amerike, a u Evropi je prvi put zabeležen 1980-ih u Švajcarskoj.

Ženka muve polaže jaja u zeleni omotač, a larve se hrane njenim tkivom. Plodovi spolja poprimaju crne i trule oznake, dok jezgra postaju gorka i nekvalitetna. U snažnim napadima moguće je izgubiti i do 80 odsto roda. Problem dodatno otežava činjenica da orahova muha ima samo jednu, ali izrazito brojnu generaciju godišnje te da se zaštitne mere teško sprovode na visokim stablima.

Kako suzbiti orahovu muvu?

Zahvaljujući obliku jezgra koji podseća na mozak, često se povezuje s mentalnim zdravljem. Nauka tu simboliku i potvrđuje: bogat je omega-3 masnim kiselinama, vitaminima B grupe, vitaminom E te mineralima poput magnezijuma i fosfora. Na 100 grama jezgra sadrže oko 650 kalorija, pretežno iz zdravih nezasićenih masti.

Redovna konzumacija povezuje se sa smanjenim rizikom od kardiovaskularnih bolesti, boljom koncentracijom i protivupalnim efektom.

Na stolu i u prehrambenoj industriji

Konzumira se sirov, kao zdrava grickalica ili dodatak salatama, žitaricama i mlečnim proizvodima. Preporučena dnevna količina je šaka jezgra, odnosno oko 30 grama.

Neizostavan su sastojak konditorske i pekarske industrije. Nalazimo ih u kolačima, tortama, čokoladama, baklavama i štrudlama, ali i u hlebovima i pecivima. Od njih se proizvodi cenjeno orahovo ulje, koje se koristi u kuhinji i kozmetici, a popularni su i napici na bazi oraha te likeri poput orahovca.

Duboko su ukorenjeni u kulinarske tradicije Balkana, Srednje Evrope i Bliskog istoka. Od štrudle sa orasima i baklave, preko francuskih kolača, do mediteranskih kombinacija s medom i sirom, te je sastavni deo mnogih nacionalnih kuhinja.

Proizvodnja u regionu

U Srbiji se uzgaja na 3.307 hektara, stoji u izveštaju Republičkog zavod za statistiku iz 2024. godine. Visina prinosa zavisi od više faktora (klimatski uslovi, bolesti...), tako da podaci variraju od 2,5 tona po hektaru do 4,2 t/ha.

U Hrvatskoj je česta voćna vrsta u okućnicama i manjim zasadima, a poslednjih godina raste interesovanje za plantažnim uzgojem. Prema podacima Državnog zavoda za statistiku, 2023. godine je proizvedeno 197 tona, dok se lane ta brojka popela na 375 t, što je čak 178 t više. Ipak, tamošnja domaća proizvodnja ne zadovoljava potražnju, pa se značajan deo uvozi.

Bosna i Hercegovina raspolaže odličnim uslovima za uzgoj, posebno u severnim delovima, a orasi iz BiH prepoznati su po kvalitetu jezgra. Prema statističkim podacima Federalnog zavoda za statistiku Bosne i Hercegovine u 2024. godini u Federaciji BiH proizvedeno je 3.341 tona ovog orašastog ploda.

Orah nije samo simbol tradicije nego i voćna vrsta budućnosti. Njegov dug životni vek, rastuća potražnja i široka primena u prehrambenoj i kozmetičkoj industriji čine ga jednim od najperspektivnijih plodova današnjice. Od drevnih civilizacija do modernih tržišta, ostaje kraljevski plod koji spaja istoriju, zdravlje i gastronomiju.

^{*Naslovna fotografija: Shutterstock/shine.graphic, artistdesign.13}