Maslačak - od korisne biljke do prepoznatljivog korova

Učestale padavine i relativno toplo vreme, pred sve vlasnike bašta i travnjaka postavlja konstantan izazov borbe protiv korova i podivljalih travnjaka. Svakako česta vrsta na domaćim travnjacima je maslačak.

Prema mišljenju mnogih, on može da posluži kao definicija korova - koliko god se često kosio, uvek se ponovo pojavljuje, nepravilnim rastom kvari savršenu estetiku konvencionalnog travnjaka. Ako se ne pokosi na vreme ili se nađe na nekom skrovitom mestu, samo jedna biljka proizvodi veliki broj semenki koje se veoma lako i efikasno šire.

Prepoznatljiva biljna vrsta

Iako postoje brojne vrste maslačka, kod nas je najrasprostranjenija vrsta Taraxacum officinale, prepoznatljiva na različitim staništima, ali najčešće u mezofilnim livadama i pašnjacima umerene vlažnosti ili na ruderalnim površinama, uz urbana i ruralna staništa. Biljka formira rozetu uz samu površinu zemlje, sa veoma skraćenim stablom. Listovi su mekani, sočni i glatki, lancelastog oblika i najčešće duboko testerasto usečeni. Cela biljka ima mlečni sok.

Cveta tokom cele godine, od ranog proleća sve do prvog mraza. Cvetovi su žuti, složeni u glavičastu cvast, izdignuti na šupljoj cvetnoj dršci visine najčešće 20-30 cm, retko i do 100 centimetara. Nakon oplodnje formira se prepoznatljiva bela kuglasta masa sačinjena od plodova i papusa. Plod je siva ahenija dužine tek nekoliko milimetara opremljena sa organom za letenje (papus) zahvaljujući kome se efikasno širi vetrom.

Koren maslačka je vretenast, debeo i prodire duboko u zemlju. Njegovim rezanjem, biljka može vegetativno da se razmnožava. Takođe, koren je otporan na izmrzavanje, prezimljuje i po nekoliko godina.

O rasprostranjenosti maslačka

Ovo je jedna od najraširenijih biljnih vrsta uopšte pa se može naći na šest kontinenata, svima osim Antarktika, a upravo je njegova istorijska veza sa ljudskom civilizacijom jedan od razloga zašto je danas tako raširen.

Veruje se da je maslačak evoluirao pre 30 miliona godina u Evroaziji, a do njegovog širenja dolazi uglavnom u interglacijalnim periodima kada glečeri ostavljaju uzurpirano tlo. Zapravo maslačak najčešće nastanjuje određene prostore nakon što se zemljište na bilo koji način uzurpira, bilo to njegovom obradom, krčenjem nativne vegetacije ili preteranom ispašom. Biljka ima veliku kompeticijsku moć, brzo pokriva zemljište i na taj način među prvima zauzima dati prostor, pri čemu treba imati na umu i da semenke mogu odavno već biti prisutne u zemlji, samo čekajući pravi momenat da isklijaju.

Pre širenja poljoprivrede čovek je sakupljao i koristio divlji maslačak u ishrani i u medicini. Svi biljni delovi su jestivi, naročito mladi - list se koristi kao salata ili varivo, cvet ima slatkast ukus, dok je snažan i dubok koren za sakupljače predstavljao izvor hraniva i izvan vegetacije. Koren se koristi kao i kod drugih korenastih kultura ili kao surogat kafe, slično cikoriji. Čak i mnogo nakon zajednica lovaca-sakupljača, gotovo sve poznate antičke civilizacije često koriste maslačak u ishrani, a spominje se i u grčkoj mitologiji kao hrana koja je Tezeju podarila snagu da se izbori sa Minotarurom, čudovištem iz lavirinta. I danas se maslačak koristi u kuhinji nakih, uglavnom mediteranskih, kultura.

Vino od maslačka za bolji san - evo recepta

Iako ga pčele i drugi oprašivači rado posećuju, maslačak formira semenke i bez oprašivanja, razmnožavajući se partenogenetski tako da je svaka semenka zapravo klon majčinske biljke. Uzme li se u obzir broj glavica i broj semenki po glavici koje maslačak formira jedna biljka godišnje lako može dati između pet i sedam hiljada semenki koje dugo zadržavaju klijavost. Uz to biljka živi i preko 10 godina.

Tradicionalno je sledio čoveka koji je privođenjem novog zemljišta kulturi, krčenjem šuma, oranjem livada i pašnjaka ili izgradnjom naselja uzurpirao površinu zemljišta stvarajući tako povoljne uslove za njegove naseljavanje. Međutim i čovek je od maslačka imao brojne koristi.

Lekovita svojstva maslačka

Osim za ishranu, koristi se i kao lekovita biljka. Cela biljka ima lekovita svojstva. Upotrebljava se za lečenje probavnih organa i jetre, kao diuretik, za stimulisanje lučenja inzulina, kao protivupalno sredstvo ili kao imunomodulator. Arheološki nalazi potvrđuju da je praistorijski čovek u Kini koristio maslačak u lečenju, a prvi pisani izvori o njegovoj upotrebi u lekovite svrhe nalaze se u arapskim tekstovima iz desetog veka, a već u 13. veku pouzdano se zna da je u te svrhe korišćen širom starog sveta. Zbog visokog sadržaja vitamina C koristio se kao efikasno sredstvo za prevenciju skorbuta.

Interesantno je da su maslačak na tlo Amerike i Australije doneli evropski doseljenici, i to najverovatnije namerno, zbog njegove široke upotrebe. Nakon što se jednom etablirao, maslačak se vrlo brzo proširio po celom novom svetu, a već u 20. veku upotrebljavala su ga i brojna indijanska plemena.

Koristan i za ispašu, ali najčešće korov

Maslačak je poželjan na livadama i pašnjacima u određenoj meri jer je odlična ispaša. Ipak, ukoliko se javi u većem odnosu lako potiskuje druge korisne biljne vrste. Đubrenje, veća koncentracija stoke na maloj površini ili učestalo gaženje podstiču rast maslačka na uštrb drugih vrsta.

Kao korovska vrsta na oranicama relativno se lako suzbija kombinacijom fizičkih i hemijskih mera, tako da ne predstavlja naročito opasnu korovsku vrstu ukoliko je primenjena agrotehnika adekvatna. U zaštićenom prostoru je često mesto prezimljavanja štetočina kao što su lisne vaši i razni drugi insekti i nematode.

Zbog svega navedenog se maslačak u pljoprivrednoj proizvodnji smatra čestim, ali ne i naročito opasnim korovom, međutim status nepoželjne korovske vrste stiče u posve drugim okolnostima.

Popularizacija modernog travnjaka

Početak antagonističkog odnosa čoveka i maslačka počeo je popularizacijom modernog travnjaka koji se odlikuje jednoličnim botaničkim sastavom i savršeno jednobraznom visinom tratine. Posedovanje ornamentalnog travnjaka isprva je bilo povezano sa bogatstvom vlasnika, jer tokom kasnog 18. veka samo su bogati mogli da poseduju parcelu koja neće biti korišćena za proizvodnju hrane.

Tokom 20. veka rast standarda stanovništva u Severnoj Americi i Evropi doveo je do značajnije popularizacije travnjaka u dvorištima i okućnicama zajedničkih i privatnih poseda kao i na parkovskim površinama. Međutim, savršen travnjak činila je samo jedna ili dve uskolisne vrste, odnosno trave. Maslačku i drugim širokolisnim vrstama jednostavno nije bilo mesto na takvim površinama. U međuvremenu su lekovi obesmislili uzgoj maslačka za medicinske potrebe, a trpeza je postala daleko manje oskudna pa je retko ko razmišljao o berbi lista maslačka za salatu. Maslačak je postao korov u očima mnogih.

Njegova istorija je duboko povezana sa ljudskom. Kao i brojne druge vrste biljaka i životinja, maslačak je čoveku služio generacijama od antičkih vremena, rasprostirući se upravo po specifično ljudskom rukom kreiranim biotopima. Iako je njegov današnji odnos sa čovekom antagonistički, ta biljka ostaje dokaz koliko je čovek menjao ekologiju planete na ponekad potpuno neočekivane načine.

Pomalo je ironično da je upravo biljka koju je čovek nekada nosio sa sobom tokom osvajanja i otkrivanja novih horizonata, danas postala njegov zakleti neprijatelj.