Mlinovi od praistorije do 1941. godine - izložba u Zrenjaninu

"Mlinovi na području srednjeg Banata od praistorije do 1941. godine" naziv je izložbe višeg kustosa Dušana Marinkovića, koja je, uz podršku Ministarstva kulture i informisanja, otvorena u salonu Narodnog muzeja u Zrenjaninu. Autor je umetnički fotograf, koji je godinama istraživao prošlost mlinske industrije u Banatu, a završio rad u novembru 2015. godine. Izložba obuhvata 40 panoa, interaktivne makete, razglednice, a prati je knjiga na srpskom i engleskom jeziku. 

Žrnjevi - preteča mlinova

Posetioci do 22. aprila imaju priliku da se upoznaju sa pretečom mlinova - ručnim žrnjevima. Oni potiču iz praistorijske epohe, a na arheološkim iskopavanjima u srednjem Banatu otkriveni su oni koji pripadaju vinčanskoj kulturi i datiraju od 5500. do 4700. godine stare ere. Uglavnom su okrugli, od kamena, a služili su za mlevenje žita.

"Bogatoj arheološkoj zbirci zrenjaninskog Muzeja pripadaju i srednjovekovni žrvnjevi iz 11. veka otkriveni na lokalitetu Matejski brod, kod Novog Bečeja. Ovaj kameni žrvanj sastoji se od dva okrugla diska sa perforacijom. Drveni štap odgovarajućeg oblika stavljao se kroz obe rupe diskova, a zrnevlje se nalazilo između njih. Okretanjem štapa mrvilo se zrnevlje i dobijalo brašno", objasnio je za Novosti Marinković.

Vodenice su najstariji tip mlinova

Osim žrnjeva, u Banatu su postojale i vodenice, koje su najstariji tip mlinova. One su građene pored Tise, Tamiša, Begeja, od polovine XVI veka. Kako navodi autor izložbe, izvor iz 1573. godine beleži da je Mehmed-paša Sokolović podigao "u varoši Bečkereku, na reci Begi, mlin od četiri kamena":

"Pored ove vodenice, imamo podatak da su na Tamišu postojale tri (iz 1740. godine sa dva kamena) kod Jaše Tomića, jedna kod Botoša, vlasništvo kneza Tomaševca i jedna u Uzdinu, izgrađena početkom 20. veka. Dva vodenička kamena, koja dokazuju postojanje vodenice na Tamišu u blizini tog naselja, nađena su 1998. u ataru sela Boka".

Suvače potisnule vodenice

Kako se razvijala poljoprivreda, vodenice su uklonjene. Potisnule su ih suvače  - prvi mlinovi na pogon stočne vuče. Postojale su širom Vojvodine početkom XVIII veka, a najstarija u Banatu datira iz 1727. i podignuta je u Pančevu. Jedina koja je sačuvana do danas nalazi se u Kikindi (naslovna fotografija). Podignuta je 1899. godine, a u funkciji je bila sve do 1945. Šest godina kasnije proglašena je za kulturno dobro od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju. Na osnovu nje se može opisati izgled i funkcija ostalih suvača.

Sledeći korak - vetrenjače

Isteklo je i vreme suvača, pa su počele da se grade vetrenjače. Prva je u Banatu podignuta 2. oktobra 1794. Sazidao ju je Agošton Kiš na posedu u Elemiru. Nakon boravka u Holandiji 1794. godine, shvatio važnost vetrenjača. Unajmio je holandske majstore i sazidao jedan ovakav objekat.  Od 35 vetrenjača u srednjem Banatu, ostale su samo dve - u Belom Blatu i Bošnjakova vetrenjača u Melencima.

"Bošnjakova je izgrađena 1899. Graditelj nije poznat, a Ljubomir Bošnjak je postao vlasnik 1944. godine. Država je preuzela vlasništvo 1970. godine, otkupila je opština Zrenjanin i stavljena je pod zaštitu države. Rekonstrukcija započeta 2007, ali nije završena, pa je objekat u prilično lošem stanju. Gore je prošla Kišova vetrenjača, koja se urušila tokom prepucavanja nadležnih", rekao je Marinković.

Industrijski mlinovi

Industrijski mlinovi se javljaju krajem XIX veka. Oni su bili jačih kapaciteta, veće snage i brzine, a nisu zavisili od vremenskih uslova, kao vetrenjače. Predstavljali su početak industrijalizacije na prostoru srednjeg Banata, a znatno su doprineli razvoju Zrenjanina, Kikinde, Vršca, Bele Crkve, Pančeva, kao i manjih mesta. Mnogi su i danas u funkciji, a neki su konzervisani i predstavljaju kulturnu baštinu i industrijsko nasleđe.